(Bigultv Team) ਫਰੀਦਕੋਟ ਦੀਆਂ ਇਤਿਹਾਸਕ ਇਮਾਰਤਾਂ ਹੀ ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਮਹਾਨ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਅਣਕਹੀ ਕਹਾਣੀ ਬੋਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ 1763 ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਦਲੇਰ ਸਰਦਾਰ, ਰਾਜਾ ਹਮੀਰ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ, ਨੇ ਮੋਕੁਲਹਰ (ਅੱਜ ਦਾ ਫਰੀਦਕੋਟ) ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਾਜਸੀ ਸੱਤਾ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਅਧਿਕਾਰ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ।
1763 ਵਿੱਚ, ‘ਫ਼ਾਰੂਕੋਟ’ ਦੇ ਅਸਲ ਨਾਮ “ਮੋਕੁਲਹਰ” ਦੇ ਤੇਜ਼ ਸਿਆਸੀ ਪੜ੍ਹਾਅ ਦੌਰਾਨ, ਹਮੀਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਇੱਥੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦੀ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਮਿਲੀ। ਉਹ ਫੁਲਕੀਅਨ-ਬਰਾੜ ਤਬਕੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਥੇ ਦੀ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਸਭਿਆਚਾਰਕ, ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਵਪਾਰਕ ਕੇਂਦਰ ਬਣਾਇਆ।
ਰਾਜਾ ਹਮੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਥਾਨ ਨੂੰ “ਫਰੀਦਕੋਟ” ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਨਵੀਂ ਸ਼ਨਾਖਤ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਨਾਮ 12ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸੂਫ਼ੀ ਸੰਤ, ਬਾਬਾ ਫਰੀਦ ਜੀ ਦੀ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਵਿਓਪਾਰ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਸਣ ਲਈ ਆਕਰਸ਼ਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਬਣਾਇਆ। ਕਾਰੀਗਰ, ਵਪਾਰੀ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨ ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਵਸੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੀ ਨਵੀਂ ਦਸਤਕਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ।
ਰਾਜਾ ਹਮੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਲਈ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਿਲਾ ਮੁਬਾਰਕ ਬਣਵਾਇਆ । ਇਹ ਕਿਲ੍ਹਾ ਮੌਜੂਦਾ ਕਿਲੇ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਬਣਿਆ । ਸਰਕਾਰੀ ਦਫਤਰ, ਦਰਬਾਰ, ਰਾਣੀਆਂ ਦੇ ਮਹਿਲ, ਬਾਗ ਤੇ ਕੋਠੀਆਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨ ਨਾਲ ਇਸ ਦੀ ਸ਼ਾਨ ਵਿੱਚ ਇਜ਼ਾਫਾ ਹੋਇਆ।
ਥੋੜ੍ਹੀ ਹੀ ਦੇਰ ਵਿੱਚ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਇਹ ਫਾਉਂਡੇਸ਼ਨ ਇੱਕ ਆਕਰਸ਼ਕ ਵਿਰਾਸਤ ਅਤੇ ਰਾਜਸੱਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਗਿਆ ।
ਜਦੋਂ ਵੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਅਫਗਾਨ ਰਾਜਿਆਂ (ਜਿਵੇਂ ਮਹਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ, ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਆਦਿ) ਨੇ ਇਲਾਕੇ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂ ਕੋਈ ਲੜਾਈ ਹੋਈ, ਤਾਂ ਸਥਾਨਕ ਰਾਜਿਆਂ ਜਾਂ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਵੱਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫੌਜੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਅਚਾਨਕ ਅਤੇ ਤੇਜ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ ਰੋਕਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਿਆਂ ਹੈਰਾਨੀ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੀਤੀ ਗਈ।
ਰਾਜਾ ਹਮੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਖੁਦ ਦੀ ਫੌਜ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ, ਨੇੜਲੇ ਰਿਆਸਤਾਂ ਨਾਲ ਫੌਜ਼ੀ ਸਾਂਝਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਅਤੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਦਮਖਮ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਾਜਸੱਤਾ ਦੇ ਨਜਦੀਕੀ ਰਾਜੇ ਜੌਧ ਸਿੰਘ (ਕੋਟਕਪੂਰਾ) ਨਾਲ ਵੀ ਸਿਆਸੀ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੀ।
ਰਾਜਾ ਹਮੀਰ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਸਨ ਦਲ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਮੋਹਰ ਸਿੰਘ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਿਰਾਸਤ ਲਈ ਇੱਕ ਅਨੋਖੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਰੱਖੀ, ਰਾਜੇ ਨੇ ਦੋਨੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ‘ਪਲੰਘ ਦੇ ਪਾਵੇ’ ਤੇ ਗੋਲੀ ਮਾਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਦਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗੋਲੀ ਮਾਰੀ, ਪਰ ਮੋਹਰ ਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਕਿਹਾ “ਗੋਲੀ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਲਈ ਹੈ’ ਪਰਿਵਾਰ ਲਈ ਨਹੀਂ” ਮੋਹਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਸਮਝਦਾਰੀ ਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਪ੍ਰਤੀ ਸਨਮਾਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਹਮੀਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਆਈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੋਹਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਵਾਰਿਸ ਬਣਾਇਆ ।
1807–09 ਵਿਚ, ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ, ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਰੀਦਕੋਟ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿੱਚ ਕਰ ਲਿਆ। ਪਰ ਬਰਤਾਨਵੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਹਾਕਮਾਂ ਨਾਲ ਦੋਸਤੀ ਅਤੇ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਦੀ ਬਦੌਲਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵਾਪਿਸ ਮਿਲੀ ।
ਇਹ ਸਥਿਤੀ ਰਾਜਾ ਹਮੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਰਣਨੀਤਕ ਬੁੱਧੀਮਾਨੀ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਦਾ ਸਬੂਤ ਸੀ।
ਰਾਜਾ ਹਮੀਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ, ਮੰਦਰਾਂ ਅਤੇ ਵਧੀਆ ਸਕੂਲਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਨਾਲ ਜਾਤੀਆਂ-ਧਰਮਾਂ ਵਿਚ ਸਾਂਝ ਮਿਲੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਹਿਰ ਲਈ ਜਲ ਨਿਕਾਸੀ ਦੀਆਂ ਵਧੀਆ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਬਣਾਈਆਂ
ਇਸ ਵਿਰਾਸਤ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਨੂੰ ਸੰਜੋ ਕੇ ਰੱਖਿਆ, ਸਗੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਲਈ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦੀ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਧਾਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ, ਜਿਸ ‘ਚ ਉਹ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ, ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਰੂਹਾਨੀਅਤ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨਾਲ ਸਮਝਣ ਯੋਗ ਬਣੇ।
ਰਾਜਾ ਹਮੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ 1782 ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ, ਮੋਹਰ ਸਿੰਘ, ਪਹਾੜ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਚੜਤ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਵਾਰਿਸ ਰਾਜ ਗੱਦੀ ‘ਤੇ ਆਏ। ਪਹਾੜ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਯਤਨ ਕੀਤੇ, ਜਦਕਿ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਬਰਾੜ ਮਹਾਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ, ਹਸਪਤਾਲ, ਰੇਲ ਮਾਰਗ, ਇਮਾਰਤਸਾਜ਼ੀ ਅਤੇ ਲੋਕ-ਵਿਕਾਸੀ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਬਣਾਈਆਂ।
ਪੰਜਾਬੀ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹੋਏ, ਕਿਲਾ ਮੁਬਾਰਕ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ‘118 ਫੁੱਟ ਉੱਚਾ ਬੁਰਜ’, ਰਾਣੀ ਮਹਲ, ਮੋਦੀ ਖਾਨਾ, ਅਤੇ ਤੋਸ਼ਾ-ਖਾਨਾ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੀ ਰਾਜਸੀ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਜੀਵੰਤ ਨਮੂਨੇ ਹਨ।
ਇਹ ਇਮਾਰਤਾਂ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਕਲਾਤਮਕਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਸਗੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਸੀ ਇਤਿਹਾਸ, ਸਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰਕ ਸ਼ਾਨ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵੀ ਹਨ।
ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਰਾਜੇ–ਮਹਾਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਰਿਹਾਇਸ਼ੀ ਇਮਾਰਤਾਂ, ਕੋਠੀਆਂ ਅਤੇ ਮਹਲਾਂ ਦਾ ਨਵੀਨੀਕਰਨ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਸਥਾਨਕ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਇਟਾਲੀਅਨ-ਯੂਰੋਪੀਅਨ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰਲ ਰੂਪ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਨਵੀਂ ਦਿਸ਼ਾ ਦਿੱਤੀ।
ਇਸ ਰੂਪਾਂਤਰ ਨੇ ਇਮਾਰਤਾਂ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇਣ ਦੇ ਨਾਲ–ਨਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਢੰਗ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਰਾਹ ਵੀ ਖੋਲ੍ਹਿਆ। ਇਹ ਅਦੁੱਤੀ ਮਿਲਾਪ ਇਤਿਹਾਸਕ ਮਹੱਤਤਾ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰਲ ਰੁਝਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਇੱਕ ਅਹੰਕਾਰਪੂਰਕ ਮੌਕਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਇਹ ਪ੍ਰਤੀਕ ਰਾਜਸੀ ਚਤੁਰਾਈ ਅਤੇ ਕਲਾਤਮਕ ਦਿੱਖ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
1948 ਵਿੱਚ ਫਰੀਦਕੋਟ ਰਾਜ PEPSU ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਿਆ । 1989 ਵਿੱਚ ਆਖ਼ਰੀ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਰ ਹਰਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ, ਵਿਰਾਸਤੀ ਝਗੜੇ ਨੇ ਅਦਾਲਤੀ ਫ਼ੈਸਲਿਆਂ ਦਾ ਰੂਪ ਲਿਆ। 2022 ਵਿੱਚ ਸੂਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਨੇ ਤੀਜੀ ਵਸੀਅਤ ਨੂੰ “ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ” ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰਕੇ ਮੁਹਾਰਾਜ਼ੀ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਨੈਤਿਕ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਧਿਕਾਰ ਭੇਟ ਕੀਤੇ ।
ਰਾਜਾ ਹਮੀਰ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਰਾਜਨੀਤਕ ਆਗੂ ਸੀ, ਸਗੋਂ ਉਹ ਫਰੀਦਕੋਟ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਜੰਮਿਆ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਸੂਰਮਾ ਸੀ ਜੋ ਬਹਾਦਰੀ, ਦੂਰਅੰਦੇਸ਼ੀ ਅਤੇ ਉੱਚੇ ਇਖਲਾਕ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਬਣ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੇ ਸ਼ਾਸ਼ਨ ਦੌਰਾਨ, ਫਰੀਦਕੋਟ ਨੇ ਨਿਰਭਰਤਾ, ਸੰਪੰਨਤਾ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਾਂਝ ਦਾ ਸੁਨਹਿਰੀ ਯੁੱਗ ਦੇਖਿਆ।
ਉਸ ਨੇ ਨੈਤਿਕ ਮੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਕੁਰਬਾਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਲਾਈ ਲਈ ਹਰ ਮੌਕੇ ‘ਤੇ ਅੱਗੇ ਵਧ ਕੇ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕੀਤੀ। ਰਾਜਾ ਹਮੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਦੂਰਅੰਦੇਸ਼ੀ ਅਤੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਅਜੇ ਵੀ ਫਰੀਦਕੋਟ ਦੇ ਕਿਲੇ ਦੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਦੀ ਦਿਸਦੀ ਹੈ।
ਉਹ ਕਿਲਾ, ਜੋ ਅੱਜ ਸੰਭਾਲ ਪੱਖੋਂ ਅਣਦੇਖੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਇਆ ਪਿਆ ਹੈ ਪਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਹੋ ਕੇ ਵੀ ਅਟੱਲ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ, ਜੋ ਰਾਜਾ ਹਮੀਰ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸ਼ਾਨ, ਪ੍ਰਤਾਪ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਿਰਾਸਤ ਦਾ ਜੀਵੰਤ ਨਿਸ਼ਾਨ ਹੈ।
